Beroemde dieren
Trevor Bechtel
Een van mijn favoriete verhalen van de laatste maanden is het verhaal van Gunner, een kleine Cavalier King Charles Spaniël die bij Richard Wilbanks in Florida woont. Gunner is beroemd geworden door deze ongelooflijke video waarop te zien is hoe Richard worstelt met de alligator die Gunner wilde opeten.[1] Gunner geeft ons een geweldige gelegenheid om het begin van een theologie over de beroemdheid van dieren te onderzoeken, ook al is Gunner alleen maar beroemd omdat hij op video is vastgelegd. In de video doet Gunner niets om zijn roem te verdienen; de alligator en de mens doen al het werk. Maar Gunner belichaamt de stelling van dit hoofdstuk op een diepgaande manier. Ik heb deze stelling vele malen op verschillende manieren horen vertellen door verschillende mensen – het krachtigst door een vrouw met wie ik vroeger werkte en die haar vader verloor toen hij in een bevroren meer sprong om zijn hond te redden en daarbij zijn eigen leven verloor. De stelling is, althans in de vorm waarin die bestaat tussen honden en mensen, een van de oudste waarheden over wie wij als mensen zijn. Het is dat we geven om wat de ander belangrijk vindt. Mensen en honden doen dit al minstens 14.000 jaar en waarschijnlijk minstens drie keer zo lang.[2] Deze zorg, en het feit dat wanneer we het over honden en mensen hebben, we het beslist over een "wij" hebben, rechtvaardigt de mogelijkheid dat dieren ons veel te leren hebben over wat het betekent om mens te zijn, en dat dit paradigmatisch zou kunnen zijn wanneer we de beroemdheid van het dier benaderen.
De methode die ik doorgaans gebruik bij het beantwoorden van vragen over hoe mens en dier zich tot elkaar verhouden is eigentijds, maar ze is gebaseerd op een benadering van de natuurlijke wereld die Franciscus zou hebben aangesproken. Ik verwacht dat het leven van dieren betekenis heeft voor mij, en dat die betekenis deel uitmaakt van de betekenis die God aan ons allen geeft. Ik zie veel van de laatste tweehonderdvijftig jaar als een omweg van een juist begrip van de natuurlijke wereld.[3] De laatmoderne bezorgdheid over antropomorfisme, de mogelijkheid van pijn bij dieren en de realiteit van dierentaal wordt nu zowel in de wetenschap als in de menswetenschappen weggenomen, en we hebben de mogelijkheid terug te keren naar een wereld waarin mensen en dieren zinvol met elkaar omgaan en zich bekommeren om wat ze van elkaar denken.[4] Ik doe dit binnen een narratief kader waarin we ons bezighouden met het goede karakter, zoals zowel deugdethici als verhalenvertellers dat doen.
De Wolf van Gubbio is een voorbeeld van zowel dit soort goed karakter als van dierenberoemdheid. Het goede karakter van de wolf komt tot uiting wanneer hij, na geruime tijd de mensen van Gubbio te hebben geterroriseerd, de nieuwe wereld aanvaardt die Franciscus hem biedt wanneer Franciscus de wolf voorstelt de terreur op te geven en voedsel van de dorpelingen aan te nemen. Het bewijs van zijn beroemdheid is te vinden in de vele standbeelden van Franciscus en de Wolf. Als mennoniet met een doctoraat in de jezuïetenleer ben ik al lang onder de indruk van katholieke religieuze ordes en hun wolven.
Mijn favoriete hond is Hachiko, die in 1924 ging samenwonen met een professor aan de universiteit van Tokio. Elke dag ging Hachiko naar het Shibuya treinstation en wachtte daar op de professor. De professor stierf aan een hersenbloeding in 1925 en ging niet meer naar het treinstation. Maar Hachiko bleef gaan, hoewel de mensen op het station onbeleefd tegen hem konden zijn. In 1932, geïnteresseerd in het ras van Hachiko (Akita, een hond die zeer nauw verwant is aan wolven) volgde een van de oud-leerlingen van de professor Hachiko terug naar het huis van de tuinman van de professor. De tuinman legde het verhaal van Hachiko uit aan de student die uiteindelijk een verhaal schreef dat werd gepubliceerd in een krant in Tokio. Hachiko werd in Japan beroemd om zijn loyaliteit. Hachiko stierf in 1935. Hij werd opgezet en in het Nationaal Wetenschapsmuseum in Japan geplaatst. Er werd een standbeeld van hem opgericht. Hachiko werd het toonbeeld van loyaliteit in Japan. Kinderen, en anderen, werden aangespoord zijn voorbeeld te volgen. Op het treinstation van Shibuya wordt de stationspoort naast het standbeeld de Hachiko-poort genoemd. Er zijn nog twee standbeelden in Odate, Hachiko's geboortestad, en één op het Woonsocket Depot Square in Woonsocket, Rhode Island.
Er zijn verhalen van menselijke trouw die misschien aan Hachiko's voorbeeld voldoen, maar geen enkele overtreft het. De professor en Hachiko waren iets langer dan een jaar aan elkaar verbonden, maar daarna bleef Hachiko zeven jaar trouw voordat hij ook maar enige lof kreeg toegezwaaid. Hachiko is een van de belangrijkste wezens waarover je kunt praten als je het over loyaliteit hebt. Hij is uiteraard zeer beroemd. Hachiko, de Wolf van Gubbio, en Gunner hebben veel gemeen, althans genetisch, maar ook in die zin dat zij in onze verbeelding worden bepaald door hun relaties.
Er is video- en fotografisch bewijs van deze twee honden, maar niet van de wolf, en sommigen van u vragen zich misschien af of het verhaal van de Wolf van Gubbio wel zo geloofwaardig is als dat van Hachiko en Gunner. Dat laat ik aan u over, maar voor het denken over hun beroemdheid, doet het er nauwelijks toe. Volgens John Blewitt "zijn we, als we kijken naar het gebruik, de voorstelling en presentatie van niet-menselijke anderen in cultuur, politiek, sport, kunst, wetenschap enzovoort, bezig met een relationele oefening die evenzeer over ons als over hen gaat. De beroemdheid van dieren is een menselijke constructie en vertelt ons op de koop toe iets over de door mensen sociaal geconstrueerde natuurlijke wereld.”[5]
Wat zijn sommige dingen die we leren? We leren meer over de aard van beroemdheid en charisma als we beseffen dat deze kwaliteiten niet beperkt zijn tot mensen. Blewitt merkt op dat charisma oorspronkelijk een deugdzame "genadegift" aanduidt, die een individu onderscheidt van het alledaagse. De charismatische autoriteit van de beroemdheid en de heilige leren ons wat het betekent om mens te zijn als we ons voorstellen hoe sommige individuen het alledaagse overstijgen of onderhandelen over het heilige en het profane. Blewitt vervolgt: "Beroemdheid en charisma, menselijk en niet-menselijk, zijn dus vaak met elkaar verstrengeld. Als ze al niet goddelijk zijn, dan zijn beroemdheid en charisma aantoonbaar twee aspecten van symbolische macht die voortkomen uit iets dat een bastaard is – een kruising tussen een hersenschim en een simulacrum. Ze zijn beide voorbij het alledaagse en, door hun culturele alomtegenwoordigheid, klankmatig van het alledaagse.”[6]
We leren ook over het belang van individuele dieren. We denken vaak aan dieren in termen van hun soort: Akita of Cavalier King Charles Spaniel, maar zelfs Gunner is beslist een individu. Wij, als individuele mensen, kunnen geen relatie hebben met een soort. In plaats daarvan hebben we een relatie met individuele dieren, en dierenberoemdheden herinneren ons aan het belang van de individuele dieren waar we een relatie mee hebben. In feite zou deze relatie tot een individu kunnen verklaren waarom zoveel dierenberoemdheden uiteindelijk opgezet zijn. Hachiko werd opgezet, Dolly het schaap werd opgezet, zelfs Jumbo de olifant die beroemd was op twee continenten aan het eind van de 19e eeuw werd opgezet, misschien zodat mensen zich konden blijven relateren aan het individu dat ze hadden gekend. We kunnen Hachiko nog steeds bezoeken in het Nationaal Wetenschapsmuseum in Japan. En terwijl de Wolf van Gubbio ons herinnert aan de lange levensduur van dierlijke beroemdheid en Hachiko aan de morele autoriteit ervan, belicht Gunners beroemdheid het hele web van relaties waarin wij verstrikt zijn geraakt. We weten van Gunners nauwe band met zijn mensen, Louise en Richard. Maar Gunner is ook verbonden met de wezens die leven in de meer wilde gebieden dicht bij zijn huis. In een interview nadat Gunner en hij waren genezen, meldt Richard Wilbanks: "De alligator zit nog steeds in de vijver. Hij is gewoon in orde. Gunner is in orde, ik ben in orde en ik ook.”[7] De camera die de opnamen heeft gemaakt is eigendom van de stichting fStop, die de camera en honderden andere camera's gebruikt om beelden te maken van herten, bobcats en ontelbare andere dieren die in de ecologie van Noord-Florida leven. Een van hun doelen is het omringende publiek voor te lichten over de aanwezigheid van deze dieren. Gunner heeft hen enorm geholpen bij deze taak. Zijn beroemdheid wordt de charismatische autoriteit van ecologische bescherming en veiligheid. En hij is daar nu voor erkend nadat hij eind vorig jaar werd afgevaardigd.[8]
Ik wil dit punt nog wat verder uitdiepen. De Belgische filosofe Vinciane Despret suggereert dat wanneer we beroemde dieren en degenen die met deze dieren te maken hebben kunnen beschouwen als "zichzelf zien zoals wij onszelf zouden zien als we in hun positie waren", we onszelf openstellen voor "een bepaalde vorm van perspectivisme (dat) veel beter in staat is om een bepaalde dimensie van zelfbewustzijn te definiëren, niet langer als een cognitief proces maar als een interrelationeel proces.”[9]
Dit zelfbewustzijn van zowel dieren als mensen wordt duidelijk gemaakt door de verhalen van nog twee beroemde dieren die beroemd zijn binnen een trainingsrelatie. Slimme Hans was een paard dat leerde rekenen.[10] Zijn metgezel, Wilhelm Von Osten, stond te popelen om hem te leren rekenen en ging aan de slag om dit voor elkaar te krijgen. Ze werden zeer succesvol. Von Osten stelde Slimme Hans wiskundevragen en Slimme Hans antwoordde correct door met zijn hoef op de grond te tikken. Slimme Hans kon de gewone functies, maar ook wat meer ingewikkelde, zoals vierkantswortels. Hij kon numerieke vergelijkingen oplossen maar ook verhaalproblemen. De psycholoog Carl Stumpf wilde testen of Slimme Hans werkelijk wiskunde deed of dat Von Osten een of andere truc had opgezet. Von Osten werd verwijderd uit de ruimte waar Slimme Hans optrad. Slimme Hans bleef correct antwoorden, ongeacht wie de vraag stelde, tenzij die persoon ver weg was van Slimme Hans of als hij zelf het antwoord op de vraag niet wist. Het bleek dat Slimme Hans veel slimmer was dan iemand die gewoon een stel wiskundevragen kan beantwoorden. Hij kon door een heleboel verschillende lichamelijke signalen betrouwbaar intuïtief aangeven wanneer de vraagsteller een nieuwe hoefslag verwachtte en wanneer Slimme Hans het antwoord had bereikt. De vraagsteller hoefde niet te proberen de informatie door te geven aan Slimme Hans, maar het paard had toch geleerd hoe hij het antwoord moest lezen. Dit is een verhaal over een mens die een paard "traint". Mijn laatste verhaal gaat over een zeeotter die enkele mensen traint.
Toola werd op 21 juli 2001 ontdekt op Pismo Beach in Californië. Ze was volwassen, minstens 5 jaar oud, en leed aan een aantal neurologische aandoeningen, waarschijnlijk veroorzaakt door de parasiet Toxoplasma gondii. Een van haar problemen was een epileptische aanval die onder controle werd gebracht met tweemaal daagse doses fenobarbital. Toola's leven was gered, maar ze kon nooit meer succesvol in het wild terugkeren. Ze zou de rest van haar leven in het Monterey Bay Aquarium doorbrengen. Na ongeveer een maand in het aquarium te hebben doorgebracht, beviel Toola van een doodgeboren jong. Rond dezelfde tijd werd een gestrande pup naar het aquarium gebracht. De mensen die beslissen over de verblijfplaats van de otters besloten om de nieuwe pup bij Toola te plaatsen. En toen deed Toola datgene wat haar zo'n opmerkelijk mens heeft gemaakt.[11]
In de vreemde omgeving van een aquarium verzorgde en onderwees zij het weeskind alsof het haar eigen kind was en leerde hem veilig voedsel te vinden en te vangen. De opleiding van het weesje was daardoor veel vollediger dan wanneer een mens het had geprobeerd. Hij werd terug vrijgelaten in het wild en is nu de koning van een roedel in Elkhorn Slough. Door de mensen te tonen dat dit mogelijk was, pionierde Toola met een nieuwe manier om zeeotterpups in gevangenschap groot te brengen. Verschillende andere pleegmoeders zijn nu actief in Monterey Bay. Toola zelf heeft de volgende tien jaar nog eens twaalf pups opgevangen, waaronder de pup waar we nu naar kijken. Dit is 501, die wij kennen als de 501ste otter die aan het zeeotterprogramma van Monterey Bay deelnam. 501 is de ster van Otter 501, een film over haar leven die in februari jl. is uitgezonden op het Santa Barbara film festival. Toola's vrouwelijke pleegpups zijn bevallen van 7 pups, waarvan er 5 succesvol zijn gespeend. Mannelijke pups zoals de koning van Elkhorn Slough zullen vele pups hebben verwekt. Toola inspireerde Will Jones, de zoon van staatsafgevaardigde Dave Jones, om zijn vader onder druk te zetten om wetgeving te schrijven ter bescherming van zeeotters. De wetgeving creëerde een zeeotter donatiebox op belastingformulieren die meer dan een miljoen dollar heeft opgeleverd voor zeeotter onderzoek en bescherming.
Veel van de dieren die ik in dit artikel heb besproken, zijn beroemd om de dingen die ze hebben gedaan, maar ze zijn allemaal beroemd vanwege hun relatie met de mens. Met bepaalde aanpassingen zou hun beroemdheid vergeleken kunnen worden met een soort heiligheid. Internet viraliteit (zelfs de Wolf van Gubbio heeft nu een lange rij links die getuigen van beroemdheid) zou het mirakel kunnen vervangen, hoewel veel van de dieren in dit overzicht behoorlijk miraculeus zijn. Maar ernstiger is dat, hoewel velen huiverig zullen zijn voor het toeschrijven van deugdzaamheid, kardinaal of theologisch, aan dieren, de verhalen in dit essay onthullen dat dieren in hun relationaliteit ons de weg wijzen naar deugdzaamheid, zo niet deugdzaamheid zelf. En ze doen dit op een betekenisvolle manier, vooral wanneer ze beschouwd worden binnen de noemer van beroemdheid.
Trevor Bechtel is schrijver, spreker, consultant, ethicus en musicus met 20 jaar beroepservaring in het hoger onderwijs. Zie zijn website hier.
[1] “Sharing the Landscape - Rick, Gunner, and the gator,” fStop Foundation, 25 november 2020; https://www.youtube.com/watch?v=JEWG1R7lZOA
[2] Luc Janssens et al, “A new look at an old dog: Bonn-Oberkassel reconsidered,” Journal of Archaeological Science 92 (2018), 126-138.
[3] Ik ga hier dieper op in in “A Good Story: Meat Eating for Christians,” in The Craft of Innovative Theology: Argument and Process, ed. John Allan Knight & Ian S. Markham (Hoboken 2022).
[4] Deze argumenten worden steeds beter onderbouwd, maar een goede bron voor veel van deze argumenten is Eva Meijer, Animal Languages (Cambridge 2020).
[5] John Blewitt, “What’s new pussycat? A genealogy of animal celebrity,” Celebrity Studies 4 (2013), 325-338 (326).
[6] Blewitt, “What’s new pussycat?, 331.
[7] Carolina Cardona, “Puppy pried from gator’s mouth by his human doing just fine,” 24 november 2020; https://www.clickorlando.com/news/local/2020/11/24/puppy-pried-from-gators-mouth-by-his-human-doing-just-fine/
[8] Joe Mario Pedersen, “Florida man pulls dog out gator jaws; dog made sheriff’s deputy,” 10 december 2020; https://www.orlandosentinel.com/news/florida/os-ne-dog-survives-gator-attack-deputized-safety-security-officer-20201210-ghmhgkx2vfdvthoe3maoxh3gju-story.html
[9] Vinciane Despret, What Would Animals Say If We Asked the Right Questions? (Minneapolis 2016),.32.
[10] De details van Slimme Hans' verhaal zijn op ruime schaal online beschikbaar. Het ebook, Clever Hans, van de hand van Carl Stumpf’s assistent, Oskar Pfungst, is beschikbaar bij het Project Gutenburg: https://www.gutenberg.org/files/33936/33936-h/33936-h.htm
[11] I bespreek Toola’s persoon-zijn verder in “Re-Imagining Personhood,” EcoTheo Review 2014; https://archive.ecotheo.org/re-imagining-personhood/