De herontdekking van Bernardino: prediker, leraar, stichter
Anthony M Carrozzo, OFM
Bernardino van Siena is misschien wel de meest raadselachtige heilige op de Franciscaanse kalender. Zeker is dat hij een schande is voor de hedendaagse franciscanen met zijn anti-semitische opvattingen en homofobie samen met zijn preken vol aardse beelden, sommige te gênant om te vertalen. Aan de andere kant, in een disfunctionele kerk viel hij op als een betrouwbare leraar en prediker. Mensen stroomden toe om urenlang naar zijn preken te luisteren. Hij hield hen bezig met verhalen en zelfs met vreugdevuren om de luisteraars te ontdoen van wat hij als nutteloze dingen beschouwde, zoals pruiken en sieraden. Hij sloot zich aan bij Catharina van Siena en anderen in Siena om de ontspannen sfeer in de interne religieuze observaties te hervormen. Deze beweging werd de Observantenbeweging genoemd.
Toch zijn we in onze verdeelde wereld bang om hem te eren. Heeft hij fouten gemaakt? Niet echt. Hij dacht gewoon als een man van zijn tijd, misschien met een veel vastere greep op de tekortkomingen rondom hem en zeker met minder tolerantie voor tekortkomingen dan Franciscus van Assisi had. Maar wij zijn eraan gewend geraakt om mensen te veroordelen volgens de normen van vandaag in plaats van volgens de normen van hun tijd. Dus vallen standbeelden, worden boeken verbrand, reputaties geruïneerd. Mensen uit ons verleden worden onteerd omdat ze niet denken zoals wij vandaag. Wat we moeten overwegen is waarom Bernardino kwam om te denken zoals hij deed. Het antwoord is eenvoudig. Hij leefde in Siena in plaats van Assisi. In Assisi, zou hij milder zijn geworden. In Siena, verhardde hij zich door de rol van de hervormers te omhelzen, samen met Catharina van Siena.
Maar de taak die voor mij ligt is te wijzen op een aspect van Bernardino's leven en werk dat zelden aandacht krijgt, maar dat uiterst belangrijk is voor de ontwikkeling van ons denken over de onderscheiding van geesten. Hoewel niet altijd origineel in zijn denken, heeft zijn De Inspiratione een diepgaande invloed gehad op de ontwikkeling van het denken over onderscheiding.
Bernardino's werk De Inspiratione bestaat uit drie preken die gehouden moesten worden tijdens het Octaaf van Pinksteren, toen de Heilige Geest het duidelijkst werd ervaren in de Kerk. Hij begon echter niet met een blanco blad. Hij werd beïnvloed door Franciscaanse grootheden als Ugo Panziera, een dichter in de stijl van de beroemdere Jacopone da Todi; de altijd aanwezige Alexander van Hales en Peter John Olivi samen met David van Augsburg.
In de eerste preek van deze serie gaat hij in op de soorten inspiratie die ons in ons dagelijks leven beïnvloeden. Dit zijn zowel ingevingen door de Heilige Geest als ingevingen door niet zo heilige geesten die onze geesten en harten binnendringen, samen met toevallige flitsen waar we al dan niet aandacht aan schenken of op reageren. Hier geeft hij een duidelijke definitie van inspiratie: "Een ingeving is een zekere opwinding van de geest die aanzet tot een waardige, onwaardige of onverschillige handeling." Het is dus belangrijk op te merken dat een ingeving morele gevolgen kan hebben. Niet alle ingevingen zijn waardevol. Men moet eerst trachten dit te onderscheiden.
De tweede preek is de kern van zijn onderscheidingsproces, en geeft twaalf regels om te volgen, tien zijn rechtstreeks van Ugo Panziera en twee zijn Bernardino's toevoegingen. De laatste is misschien wel de meest significante: "In twijfelachtige en moeilijke acties, moet men de zekere wil van God vinden." Regel 11, ook origineel van Bernardino, is van belang niet zozeer op zichzelf, maar samen met een voorbeeld gebruikt. De regel stelt eenvoudig dat altijd voor het grotere goed moet worden gekozen. Het voorbeeld dat Bernardino gebruikt is hijzelf. Met een citaat van Paulus "Want Christus is niet gekomen om te dopen, maar om het Evangelie te verkondigen" (I Kor. 1, 17), stelt Bernardino dat zijn keuze om te prediken de superieure keuze was. Deze opmerking had een diepgaande invloed op het franciscaanse denken gedurende jaren. Pas na Vaticanum II mochten broeders in een bisdom parochies aanvaarden waarin het sacramentele leven centraal staat, zonder dispensatie.
Bernardino stelt in navolging van Ugo de waardige inspiratie vaak gelijk met pijn, een typisch middeleeuwse opvatting, maar geen moderne. Voor ons is vrede in feite een diepgaander maatstaf van onderscheiding dan pijn. De hedendaagse kluizenaarsdichter Robert Lax, een levenslange vriend van Thomas Merton en de Franciscanen aan de St. Bonaventure Universiteit nabij Olean, NY waar Lax geboren en getogen is, verwoordt het het best in zijn werk Peace Maker's Handbook wanneer hij schrijft: "Ik denk graag dat we altijd moeten doen wat we willen, tenzij er een goede reden is om het niet te doen." Natuurlijk vraagt zo'n uitspraak om wat Lax noemt "een onbevangen beschouwing". Als u zich ongemakkelijk voelt bij Lax' vrijzinnigheid, komt dat misschien omdat u zich meer op uw gemak voelt bij zijn vriend Merton's vroege opvatting van de wereld als een vuilnisbak met het deksel eraf. Lax voelde zich veel meer op zijn gemak met de wereld als een circus, een speelplaats voor ons om zowel te koesteren als te genieten. Net zoals we Merton niet afwijzen voor sommige van zijn vroege gedachten, moeten we Bernardino ook niet afwijzen voor sommige van zijn gedachten. We moeten onderscheiden wat hij schrijft om de tijden van het Goede Nieuws van het Evangelie te ontdekken.
De derde preek voltooit Bernardino's opmerkingen over het onderscheidingsvermogen van de geest. Het is wat hij noemt het verlichtend moment in onderscheidingsvermogen wanneer we verlicht worden door de genade van de Heilige Geest om een inspiratie te aanvaarden of te verwerpen. Dit is een Bonaventuraans moment in Bernardino's denken, wat doet hopen dat het ook wijst op zijn aanvaarding van de incarnationele visie van Franciscus en Bonaventura, die vaak ontbreekt in zijn grimmige prediking.
Er is een gemeenschappelijke misvatting dat Franciscanen en Jezuïeten vandaag de dag op gespannen voet staan. Er zou zeker reden zijn voor een antipathie omdat het de franciscaanse paus Clemens XIV was die de jezuïeten in de achttiende eeuw onderdrukte, een onderdrukking die zo'n 40 jaar duurde.
De komst van een jezuïet naar het pausdom die de naam Franciscus koos, heeft de rivaliteit verzacht. Franco Mormando, een professor aan het Boston College, heeft ook geholpen om die gedachte te laten varen. In een lezing gehouden in het Centrum voor Ignatiaanse Spiritualiteit in november 2019, getiteld "Ignatius de Franciscaan", wees hij op Bernardino van Siena om zijn punt te bewijzen. De punten die voor ons van belang zijn om over na te denken zijn het gebruik van beelden, de gemeenschappelijkheid van de IHS en de betekenis van De Inspiratione.
Er is een verband tussen de Franciscaanse en de Jezuïtische benadering van de prediking in het gebruik van verbeelding en beelden in beide tradities. Het is niet genoeg om op een leerstellige of lineaire manier te preken. Jezus deed voortdurend een beroep op de verbeelding, de zintuigen, en het vertellen van verhalen om zijn boodschap te verlevendigen en gedenkwaardig te maken. Ongetwijfeld deed Bernardino hetzelfde en overdreef hij soms. Hetzelfde kan gezegd worden van Gerard Manley Hopkins die de luisteraars vaak in verwarring bracht met zijn beelden. Ignatius moedigt het gebruik van verbeelding en beelden aan bij het lezen van de Schrift en bij het bidden. Bernardino deed veel hetzelfde in navolging van Franciscus toen hij naadloos overging van preken naar bidden.
Je kunt in Siena nauwelijks een straat of een steegje bewandelen zonder de altijd aanwezige IHS te ontdekken. Het kan ingebed zijn in een muur of een bloempot, maar het is er. Dit komt door de invloed van Bernardino, die enorme vaandels met de IHS, Jezus' naam, hoog liet wapperen. Sommige broeders vonden dit zo erg dat ze de heilige ervan beschuldigden een ketter te zijn. Ignatius echter niet. Hij nam datzelfde symbool als zijn wapenschild, misschien omdat hij ook beïnvloed was door Bernardino's De Inspiratione door erover na te denken toen hij zijn Geestelijke Oefeningen ontwikkelde, die een veel bruikbaarder en duurzamer gids werden dan De Inspiratione.
Wat onbetwistbaar is, is het feit dat De Inspiratione van Bernardino, van Siena met de hulp van Ugo Panziera de eerste goed ontwikkelde, hoewel nu verouderde, studie over onderscheiding was. Natuurlijk zal hij ook bekend staan als stichter van de Observantentak van de Franciscaanse Beweging, die is uitgegroeid tot de grootste broederschap van broeders die vandaag de dag bestaat. Maar men vermoedt dat Bernardino van Siena gewoon liever zou worden vermeld onder de talrijke Franciscaanse predikers die hij heeft geïnspireerd.
Literatuur:
Bernardino of Siena, A Treatise on Inspiration. De Inspiratione, trans. C. Murray (Phoenix 1973).
F. Mormando, “An Early Renaissance Guide for the Perplexed,” in Through a Glass Darkly, ed. John Hawkeye (New York 1996), 24-49.
A. Sorrels, “Lecture discusses Franciscan Roots of Jesuit Spirituality”; The Torch, Nov. 27, 2019; https://bctorch.com/2019/11/27/lecture-discusses-franciscan-roots-on-jesuit-spirituality
Anthony Carrozzo, voormalig provinciaal minister van de Provincie van de Heilige Naam en voormalig directeur van het Franciscaans Instituut, is nu met pensioen. Hij blijft schrijven voor een aantal Franciscaanse publicaties over de hele wereld.