Verschenen in het nieuwe nummer van Franciscaans Leven:
Rosaliene Israël, 'Gemeenschapsvorming anno nu; nieuwe monastieke plekken en hun aantrekkingskracht'
‘Hier, te midden van het geruis en geraas van de stad, nodig ik je uit om tot rust te komen. En te luisteren naar je hart en te ervaren hoe in jou Gods hart klopt. (…) Adem rustig in en uit, en visualiseer de grond onder jou. Al die lagen steen, zand en aarde, ze dragen jou. Net zoals ze honderden jaren lang oneindig veel mensen voor jou hebben gedragen.’
Ik bevind me in de gewelfde kelders van de Corvershof op het terrein van de Protestantse Diaconie in het historische hart van Amsterdam. Hier is sinds kort ‘Gist’ gevestigd: een initiatief van pionier Maarten Vogelaar. Gist staat voor ambacht (bier brouwen en brood bakken), diverse meditatievormen en aandacht voor lichamelijk welzijn (massage,) en wil zo ruimte maken voor christelijke spiritualiteit. Naast een professioneel ingerichte bakkerij/brouwerij en een meditatieruimte, beschikt Gist over een ruime sortering aan christelijke spirituele boeken, waar bezoekers naar hartenlust in kunnen grasduinen. De karakteristieke behuizing, onder de gewelven, doet kloosterachtig aan. Het mozaïek tegen de achterwand van de bibliotheek stelt een levensboom voor, met wortels in de grond, takken die zich uitstrekken naar de zon en talloze vruchten. Symbool voor de spirituele voeding die Gist wil doorgeven.
In dit artikel plaats ik een vernieuwende plek als Gist in het bredere kader van nieuwe vormen van kerk-zijn en christelijke gemeenschapsvorming. Ik doe een poging antwoord te geven op de vraag waarom ze juist nu ontstaan, en benoem een aantal uitdagingen die er ten aanzien van deze nieuwe plekken liggen.
Het bredere plaatje
Al jaren neemt het aantal kerkleden en kerkgangers gestaag af en steeds minder mensen identificeren zich met christelijke geloofsopvattingen. Tegelijkertijd hebben mensen misschien wel meer dan ooit behoefte aan zingeving en zoeken zij naar vormen van spiritualiteit buiten de gebaande, institutioneel-kerkelijke paden. In reactie op deze ontwikkelingen heeft de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) in 2012 besloten om geld vrij te maken om honderd ‘pioniersplekken’ te realiseren: experimentele vormen van kerk-zijn, gericht op populaties en sectoren van onze maatschappij, die van de kerk vervreemd zijn.
Ook binnen andere protestantse kerken wordt er volop geëxperimenteerd met nieuwe vormen van kerk-zijn en in de Rooms-Katholieke context draait alweer een aantal jaren het door Porticus ondersteunde Space for Grace programma, dat nieuwe en vitale gemeenschapsvormen wil stimuleren en ondersteunen. Dit levert een veelkleurig palet op van nieuwe en vernieuwende vormen van kerk-zijn in de meest brede zin van het woord. Wat mij opvalt is het toenemende aantal van initiatieven dat net als Gist ‘monastieke’ trekken heeft. Daarbij denk ik aan een vast meditatie- of gebedsritme, het aanbod van spirituele activiteiten (zoals lectio divina, stiltewandelingen en geestelijke begeleiding) en retraites, en de uitoefening van traditionele kloosterambachten (zoals bier brouwen).
Excurs: christelijke leefgemeenschappen
Een specifieke vorm van deze opkomende initiatieven is die van de christelijke leefgemeenschap: een gemeenschap waar christenen wonen, beschikken over gemeenschappelijke leefruimten, vormgeven aan een gezamenlijk gebedsleven en gastvrijheid verlenen. Zo werden bijvoorbeeld in Amsterdam verbonden aan de Protestantse Kerk Amsterdam (PKA), de Protestantse Diaconie Amsterdam, de Evangelisch-Lutherse Gemeente Amsterdam en Lutherse Diaconie Amsterdam de afgelopen tien jaar bestaande hofjes en wijk- en kerkgebouwen omgevormd tot (diaconale) leefgemeenschappen.
Deze gemeenschappen kenmerken zich door een gedeelde spiritualiteit en/of roeping, gastvrijheid in de vorm van tijdelijke opvang en/of betrokkenheid op de directe context van de gemeenschap. Voorbeelden hiervan zijn de Elthetogemeenschap (in Amsterdam-Oost), de Augustanahof en de Hugo de Groothof (beide in Amsterdam-West). Initiatieven die hand in hand gaan met de herwaardering van kerkgebouwen en kerkelijk vastgoed én christelijke presentie in vormen anders dan de ‘traditionele’ stedelijke (wijk)gemeente.
Inmiddels maken deze leefgemeenschappen deel uit van de toekomst-agenda van de genoemde kerken en diaconieën. En wordt het belang onderkend van lerende netwerken die zich expliciet op deze nieuwe gemeenschapsvorm richten. Recent werd in dat kader ook de oecumenische Vereniging van Nederlandse Religieuze Leefgemeenschappen opgericht. En in de Amsterdamse context ondersteunen de Protestantse Kerk Amsterdam en de Protestantse Diaconie Amsterdam deze groepen door budget vrij te maken voor advisering en begeleiding.
Nieuwe monastiek
Initiatieven als Gist, maar ook de hierboven genoemde christelijke leefgemeenschappen, worden wel aangeduid onder de noemer van ‘nieuwe monastiek’. Deze term hebben we te danken aan de Amerikaanse publicist Shane Claiborne, die - geraakt door de maatschappelijke problemen in zijn stad en aangestoken door de monastieke idealen van met name Benedictus en Franciscus - met vrienden een gastvrije gemeenschap stichtte. Dit initiatief is uitgegroeid tot een beweging van gemeenschappen, die ‘new monasticism’ genoemd wordt. Gemeenschappelijke delers van de aan deze beweging gelieerde initiatieven zijn: de focus op een vreedzaam, contemplatief en ‘geordend’ leven, gastvrijheid ten opzichte van vreemdelingen en ecologisch bewustzijn. Claibornes ideeën inspireren ook en met name oorspronkelijk orthodox-protestantse millennials in Nederland, die we terugvinden onder de bewoners en initiatiefnemers van plekken als Gist, stadskloosters en christelijke leefgemeenschappen.
Geest van de tijd
De groeiende interesse in de hierboven beschreven nieuwe monastieke initiatieven en gemeenschapsvormen kun je - als je het mij vraagt – beschouwen als een antwoord op een aantal in elkaar grijpende godsdienstsociologische ontwikkelingen en maatschappelijke factoren. Twee daarvan wil ik er hier met name noemen:
Ten eerste de spirituele behoefte van een nieuwe generatie. Anders dan populaire secularisatie-theorieën voorspelden, blijkt een deel van de jonge (met name protestantse) christenen ‘religieuzer’ dan voorgaande generaties. Onder de initiatiefnemers en bezoekers van Gist, maar ook onder de bewoners van de leefgemeenschappen vind je veel millennials – twintigers en dertigers - met een protestantse achtergrond, die een behoorlijk ‘degelijke’ christelijke opvoeding hebben meegekregen en sterk kerkelijk gesocialiseerd zijn. Alleen de manier waarop hun ouders en grootouders hun geloof beleefden en vorm gaven voldoet niet meer. Dus zoeken zij naar betekenisvolle manieren om hun spiritualiteit in het dagelijkse leven vorm te geven.
Onderzoek van de socioloog Michel Maffesoli en anderen naar jongerencultuur en -groepsvorming, maar ook het onderzoek van de Nederlandse godsdienstsocioloog Joep de Hart laat zien dat jongeren zich aangetrokken voelen door gemeenschappen die zich richten op onderlinge verbondenheid en groepsvorming. Groepen waar wederzijdse morele oriëntatie geboden wordt en ruimte is voor emoties en direct contact met het goddelijke. Allemaal factoren die terugkomen in de gemeenschapsvorm van leefgemeenschappen, maar ook in bredere zin in de eerdergenoemde pioniersplekken en andere nieuwe vormen van kerk-zijn. Waar leefgemeenschappen zich vanwege hun aard kenmerken door een tamelijk intensieve gemeenschapsvorm (denk aan de tijdsinvestering en het commitment), zijn andere pioniersplekken en initiatieven gericht op millennials – zoals Gist - meer fluïde en opgebouwd volgens een netwerkstructuur, die gedragen en gevoed wordt door een toegewijd team van professionals en vrijwilligers.
De tweede factor die ik hier zou willen noemen is de huidige maatschappelijke context waarbinnen deze nieuwe gemeenschapsvormen zich ontwikkelen. Het betekenisverlies van institutionele kerken – voorheen relevante spelers in het maatschappelijke middelveld en ‘bemiddelaar’ van vragen en noden – aan de ene kant, en de grote maatschappelijke uitdagingen – de vluchtelingenproblematiek, de economische crisis, klimaatverandering en de coronacrisis – aan de andere kant, leiden ertoe dat een nieuwe generatie die zich concreet in wil zetten in haar omgeving, op zoek gaat naar alternatieve gemeenschapsvormen, die de spirituele grond onder en praktische vertaling van hun idealen ondersteunen.
Uitdagingen
Ik verwacht dat het aantal nieuwe gemeenschapsvormen met ‘monastieke’ trekken – of dat nu is in de vorm van protestantse pioniersplekken, christelijke leefgemeenschappen, moderne stadskloosters of vernieuwende spirituele plekken zoals Gist – voorlopig nog wel zal toenemen. In elk geval zolang kerken en fondsen bereid zijn menskracht, financiën en gebouwen beschikbaar te stellen. Dat stemt mij hoopvol voor de toekomst van kerk-zijn en christelijke gemeenschapsvorming in het algemeen. Ja, er zullen plekken en vormen verdwijnen, dat is pijnlijk en vraagt om aandacht en pastorale zorg. Maar laat de rouw over wat niet meer is of zal zijn, niet het zicht belemmeren op wat ondertussen aan het gebeuren is. Daarom hoop ik – als theoloog én als kerkbestuurder - dat de aantrekkingskracht van de hierboven genoemde nieuwe gemeenschapsvormen leidt tot reflectie binnen de institutionele kerken. Wat zegt de behoefte van een nieuwe generatie aan spiritualiteit en gemeenschapsvorming over de (traditionele) kerk(vormen), haar spiritualiteit en missie, en de manier waarop zij die vormgeeft?
Zonder worteling – denk even aan de levensboom in het mozaïek in de bibliotheek van Gist – zullen nieuwe initiatieven geen lang leven beschoren zijn. Als inspiratiebronnen voor veel van de ‘monastieke’ plekken en leefgemeenschappen worden vaak in één adem de inspirerende voorbeelden van Benedictus en Franciscus genoemd. Maar langer bestaande gemeenschappen en kloosters zoals binnen de Franciscaanse Beweging weten hoeveel het van individuen en groepen vraagt om op de lange duur gemeenschap te zijn en gezamenlijke spiritualiteit te beleven. Ik denk daarom dat het heilzaam zou zijn als ‘oude’ en ‘nieuwe’ gemeenschappen elkaar met enige regelmaat zouden ontmoeten. Of misschien wel langdurige relaties met elkaar zouden aangaan. Natuurlijk, een nieuwe generatie vindt graag het wiel zelf uit. Maar hoeveel bemoediging en vreugde zou het over en weer kunnen geven om elkaars tochtgenoten te zijn en te leren van elkaar?
Ten slotte
De meditatie is ten einde. Ik doe mijn ogen weer open en strek mijn stijf geworden benen. Langzaam kom ik overeind. Ik merk dat mijn ogen vochtig zijn. Het heeft me kennelijk geraakt. Zomaar midden in deze hectische stad, stil te zijn, me bewust te worden van mijn lichaam en gedachten. En me te laten leiden door de meditatieve woorden. Vooral het beeld dat ik gedragen word door de grond onder mijn voeten blijft me bij. Wat ben ik blij dat deze plek er is. Dat jonge mensen erkennen hoe cruciaal het is: letterlijk ruimte maken voor spiritualiteit. Ze houden mij, ons een spiegel voor. Zorgen om de toekomst van bestaande plekken en gemeenschappen: ja, helemaal terecht. Maar hoe hoopvol: de toekomst is al begonnen, zie je het niet?
Websites
https://www.diaconie.com/augustanahof/augustanahof.html
http://www.elthetokerkamsterdam.nl
https://www.protestantsekerk.nl/monastieke-plekken
https://www.protestantsekerk.nl/nieuws/100-nieuwe-pioniersplekken-in-2016
https://www.protestantsekerk.nl/thema/monastiek
http://www.verenigingreligieuzeleefgemeenschappen.nl
Podcast leefgemeenschappen
https://soundcloud.com/leefgemeenschappen
ROSALIENE ISRAËL (1977), Kruitberghof 40, 1104 BC Amsterdam, studeerde aan de Universiteit Utrecht (Godgeleerdheid) en volgde de opleiding tot predikant van de Protestantse Kerk Nederland. Zij is predikant-scriba van de Protestantse Kerk Amsterdam en doet aan de Protestantse Theologische Universiteit onderzoek naar christelijke leefgemeenschappen. Daarnaast geeft zij advies en begeleiding aan leefgemeenschappen in diverse stadia van hun bestaan. Samen met Suzan Doodeman en Johannes van den Akker (Firma Hoe Dan Wel) maakt zij de podcast Leefgemeenschappen. Rosaliene woonde zeventien jaar in een christelijke leefgemeenschap op de Wallen in Amsterdam. Sinds twee jaar woont zij met haar gezin in de Bijlmer, waar zij zich oriënteert op een nieuwe gemeenschappelijke woonvorm. rosaliene.israel@gmail.com.