Franciscus en psychische moeilijkheden

Ed Curran, "Franciscus en psychische moeilijkheden: van stigmatisatie naar stigmata, van uitsluiting naar verheffing," Franciscan Connections: The Cord 69 (2019), 9-13.

Hoe komt een mens van stigmatisatie tot stigmata? De heilige Franciscus van Assisi was eens iemand die buitengesloten, uitgestoten en belachelijk gemaakt werd. Uiteindelijk veranderde dit in verheffing, verheerlijking en heiligverklaring. Vandaag de dag is hij onder katholieken een van de meest populaire heiligen. Ondanks zijn moeizame begin is Franciscus een icoon voor zowel christenen als niet-christenen. Richard Rohr vertelt ons dat Franciscus “het langste lemma heeft van een enkele persoon in de Bibliotheek van het Congres”.[1] Het tijdschrift Time noemde Franciscus, samen met anderen als Albert Einstein, Thomas Jefferson en William Shakespeare, als een van de top tien mensen die een bijdrage hebben geleverd aan het tweede millennium.[2]

Franciscus ging van mislukking naar beroemdheid. Ironisch genoeg ging degene die Franciscus volgde in de tegengestelde richting. Binnen een week ging Jezus van Nazareth van verheffing en verheerlijking op Palmzondag tot kruisiging en terechtstelling op Goede Vrijdag. Vandaag de dag worden zowel Jezus als Franciscus door christenen en niet-christenen over de hele wereld vereerd als toonbeelden van heiligheid. Wat is de betekenis van de transformatie van Franciscus?

Beschermheilige voor geestelijke gezondheid?

Als het gaat om supersterren en beroemdheden zijn we ons van hen bewust in hun glorie. We leren hen kennen nadat zij succes behaald hebben. Op deze manier hebben wij in het algemeen slechts een geromantiseerd beeld van de moeilijkheden die zij hebben moeten doorstaan om hun roem te verwerven. Hetzelfde geldt voor Franciscus. We zien hem als stichter en heilige, maar hij was een man die heeft geworsteld en geleden. Omdat hij het in de loop van achthonderd jaar tot “ster” en “heilige” geschopt heeft, kunnen we hem het beste terugblikkend beoordelen.

Franciscus heeft naamsbekendheid. Buiten degenen binnen de franciscaanse gemeenschap en hen die wetenschappelijk onderzoek doen, kennen de meeste mensen Franciscus alleen vanwege zijn grote heldendaden. Maar er is ook een andere kant en dimensie van Franciscus.

We weten dat Franciscus zware kritiek en mishandeling te verduren kreeg op de weg van zijn bekering. Als jongvolwassene, net thuisgekomen van de oorlog, werd Franciscus thuis door zijn vader in een gevangenis in de kelder opgesloten in een poging hem te beheersen en hervormen.[3] Daarna verborg Franciscus zich in een grot een maand lang voor zijn vader. Wie de eerste bekeringsperiode van Franciscus’ leven bestudeert, herkent dat hij vaak veel gedragingen vertoonde waarvoor anderen ook uitgestoten worden. Het gedrag van Franciscus lijkt soms meer blijk te geven van geestelijke ziekte of nood dan van geestelijke gezondheid. Er is iets in hem wat instort en anderen merken dit. Hij is het mikpunt van veel scheldpartijen. Dit soort slachtofferen is vergelijkbaar met wat veel mensen met uitdagingen op het vlak van de geestelijke gezondheid vandaag ervaren. Het maakt dat ik me afvraag of Franciscus niet, naast de heilige Dymphna, toegevoegd zou kunnen worden als beschermheilige voor geestelijke gezondheid.

Ondanks een verband met geestelijke nood en ziekte, onderscheidt Franciscus zich. Hij is het bewijs van de propositie dat geestelijke ziekte of nood geen beletsel is voor heiligheid. Franciscus’ transitie van uitsluiting naar verheffing brengt ook storende gedragingen met zich mee. Als wij deze verstoringen opnoemen en niet verbloemen als wij het levensverhaal van deze heilige vertellen, kunnen wij misschien meer leren over hoe mensen met uitdagingen op het gebied van geestelijke gezondheid hun levens leven en kunnen wij doorgaan hen te helpen met passende behandeling.

Franciscus en psychische moeilijkheden

Thomas Merton vertelt ons dat “zeer heilige mannen onuitstaanbare mensen zijn geweest en moeilijk om mee te leven.”[4] De vroege biografieën door Thomas van Celano en de heilige Bonaventura geven voorbeelden van hoe onuitstaanbaar en storend Franciscus kon zijn. Hij loopt bijvoorbeeld zomaar weg uit de krijgsdienst omdat hij een stem hoorde die hem zei: “Je kunt niet twee heren dienen.”[5] Hij hoort een kruisbeeld tot hem zeggen: “Herstel mijn kerk.” Hij gaat eropuit om stenen in te zamelen om aan een bouwproject te beginnen.[6] Vandaag de dag zouden sommigen misschien bezorgd raken bij zulk schijnbaar onbesuisd gedrag en zich afvragen of Franciscus misschien leed aan hallucinaties.

Er zijn nog meer verontrustende openbare gedragingen. Franciscus trekt al zijn kleren uit en staat naakt op het stadsplein ten aanschouwen van de bisschop en anderen, terwijl hij zijn biologische vader verloochent en afwijst.[7] Een andere keer beval Franciscus een van zijn broeders om zich te distantiëren van geld door een muntstuk met zijn tanden op te pakken en het buiten in koeienmest te leggen.[8] Weer een andere keer liet Franciscus zich door een broeder een touw met een bel om zijn nek binden, terwijl een andere broeder hem door de straten sleepte en Franciscus toeschreeuwde dat hij een zondaar was.[9] Franciscus gaf eens een broeder de opdracht te gaan preken in zijn onderbroek. Toen volgde Franciscus hem de kerk in, ook in zijn onderbroek.[10] Vreemd gedrag! Eens kreeg broeder Bernardus de opdracht om, terwijl Franciscus op zijn rug lag, zijn voet op diens keel en mond te zetten en drie keer heen en weer te stappen, terwijl hij Franciscus bespotte.[11]

Verwaarloosde hygiëne en ongepaste voeding

Geestelijk zieke mensen worden soms afgebeeld als daklozen die onverzorgd en verwilderd op straat leven en onderdak weigeren. We weten dat Franciscus een financieel zekere thuisomgeving verliet om op straat te gaan bedelen. Hij stond zichzelf slechts een enkel stuk kleding toe en dat was ook nog eens haveloos. Als hij iets nieuws kreeg, hing hij er lompen overheen.[12] Zijn voeding was minimaal. Soms weigerde hij te eten en vaak strooide hij stof op zijn eten om de smaak te bederven.[13]

We weten dat Franciscus vuile vingers had en bloed van zijn vingers op zijn eten liet vallen.[14] Een keer toen zijn kleren vlam vatten, stond Franciscus het zijn broeders niet toe om de vlammen te doven, waardoor hij brandwonden opliep.[15] Een andere keer, in Spoleto, kuste Franciscus een man op de lippen die ziekte had waardoor zijn lippen en wang werden weggevreten.[16]

Gevangenschap en psychische aandoeningen

De American Psychological Association herinnert ons eraan dat iemand bij wie een psychische aandoening geconstateerd is een driemaal grotere kans loopt dan de bevolking in het algemeen om in de gevangenis te belanden en dat 45% van de gevangenen psychische klachten vertonen.[17] Behalve zijn krijgsgevangenschap en zijn opsluiting in eigen huis, lijkt er nergens verslag van te worden gedaan dat Franciscus om zijn gedrag is opgesloten. Toch wordt er wel verteld van verontrustend gedrag van Franciscus dat juridische gevolgen zou kunnen hebben gehad. Toen hij kleding van zijn vader weggaf en zonder toestemming een paard verkocht, had zijn vader gronden om hem aan te klagen. Eens nam Franciscus geld weg uit de zaak van zijn vader en gaf het aan de pastoor voor het herstel van zijn kerk. De priester, die iets ongewoons vermoedde, bewaarde het geld, wat voorkwam dat Franciscus door zijn vader werd aangeklaagd.[18] Ook was er een incident waarbij Franciscus een dak beklom en dakpannen van het gebouw trok omdat hij niet wilde dat minderbroeders eigendom zouden hebben.[19] En een andere keer weigerde Franciscus om een gebouw dat in brand stond te laten blussen, waarmee hij zijn broeders angst aanjoeg.[20] Ondanks het feit dat zijn positieve motieven in al deze gevallen met de Heer van doen hadden, zijn mogelijke diefstal, vernieling van eigendommen en het verhinderen van het blussen van een brand allemaal overtredingen waarvoor je aangeklaagd kunt worden en waar Franciscus schuldig aan geweest lijkt te zijn.

Diagnose

Het Diagnostic and Statistical Handbook 5, ofwel DSM 5, is het handboek of wetenschappelijk gereedschap dat psychiaters, psychologen en andere professionals in de geestelijke gezondheidszorg gebruiken om patiënten te diagnosticeren en behandelen.[21] Om een goede diagnose te kunnen krijgen, wordt iemand over veel categorieën en in de loop van statistisch bewezen tijdsperiodes beoordeeld.

Het is verleidelijk om de gedragingen van Franciscus, zoals die in de biografieën verhaald worden, te vergelijken met symptomen die in de huidige diagnostische handboeken gerapporteerd worden. Men moet hiermee echter zeer voorzichtig zijn. De biografieën zijn geschreven in een stijl en voor een doel die niet stroken met dit soort symptomatologische analyse. De biografieën zijn hagiografisch, dat wil zeggen, ze maken gebruik van standaard stijlfiguren, bekend uit de literatuur van de heiligen, vaak met overdreven verhalen, gebeurtenissen die doen denken aan bijbelverhalen en andere vertellingen uit de oude literatuur die verhalen vertellen vanuit een bepaald oogpunt of in overdreven vormen, om een afstand van de “wereldse manier van doen” in het licht te stellen of een houding die gericht is op hemelse waarden.

Er zijn pogingen gedaan en suggesties opgeworpen dat Franciscus mogelijk aan bipolaire stoornis leed, met manische en depressieve symptomen, of dat Franciscus wellicht aan posttraumatische stressstoornis leed.  We weten het niet en we kunnen niet speculeren, aangezien de biografische gegevens een onbetrouwbare bron vormen voor dit soort psychologische of psychiatrische speculatie.

Wat we wel weten, is dat het gedrag van Franciscus vaak storend en verontrustend was. Zijn bekering van adolescent feestfiguur tot heilige ging gepaard met een harde breuk, niet met de werkelijkheid maar, zou je kunnen zeggen, met de werkelijkheid van hebzucht en geweld waar de toenmalige samenleving aan leed. Voor zijn tijdgenoten en ook velen in onze tijd leek het op een geestelijke en spirituele instorting. Vanuit een ander oogpunt zou het kunnen lijken op een geestelijke en spirituele doorbraak. Of het nu een instorting of een doorbraak was, Franciscus kende emotioneel lijden en deze pijn uitte zich in moeilijk en verontrustend gedrag. Zo deelt hij iets met degenen die vandaag de dag lijden aan psychische aandoeningen.

Nou en?

In een gesprek met een bevriende arts met bipolaire stoornis en andere bevriende clinici over de vraag of Franciscus leed aan een psychische aandoening, was de algemene reactie: “Nou en?” Deze vakmensen deden mij denken aan andere mensen die een grote bijdrage hebben geleverd aan de samenleving, zoals Abraham Lincoln, Judy Collins, Michelangelo, Jane Pauley, Winston Churchill en vele anderen, die ook moeilijkheden leken te hebben op psychisch vlak. Ondanks hun uitdagingen en hun leed hebben zij de mensheid uitmuntend gediend.

Franciscus vertoonde veel verontrustende gedragingen. Hij ging er bedachtzaam en introspectief mee om. Hij stelde zichzelf waarschijnlijk allerlei vragen over zijn gedrag en zijn gevoelens. Deze gebeurtenissen verbonden hem met anderen in zijn wereld die in nood waren. De vraag waar wij voor staan is de volgende: kunnen wij het verband leggen tussen de Franciscus die fysiek, emotioneel en spiritueel leed, en degenen binnen de geestelijke gezondheidszorg die lijden aan stigmatisering, isolatie, onbegrip en afwijzing? Kan onze bewondering voor Franciscus leiden tot voorspraak voor degenen die lijden aan psychische aandoeningen?

Hopeloosheid die vraagt om aanvaarding

Pratend met vrienden en andere consumenten die etiketten van psychische ziekte dragen, zijn schaamte en gêne de emoties die het vaakst worden genoemd. De literatuur identificeert dezelfde gevoelens.[22] We kunnen niet zeker weten wat Franciscus voelde, maar we weten wel wat hij allemaal genoemd werd: “krankzinnige, gek, dwaas, dronkaard, domkop.”[23] Franciscus werd bespot, uitgejouwd en beschimpt. Mensen lachten hem uit terwijl hij bedelde om eten. Mensen bespuugden hem en gooiden eten naar hem terwijl hij door de straten liep.[24] Hij was afgescheiden en geïsoleerd van de familie waar hij uit voortkwam.

Het doet pijn om je gestigmatiseerd te voelen. Het gevoel van anders-zijn draagt bij aan een slecht zelfbeeld en versterkt zelfafwijzing. We weten dat Franciscus zijn vertrouwen stelde in de Heer terwijl hij met bespotting omging. Wat doet iemand die psychisch ziek is, als hij eenzaam is en dagelijks afwijzing meemaakt? Wat kunnen anderen doen, die niet delen in Franciscus’ geloof en spiritualiteit? Of iemand nu gelovig is of niet, constant herinnerd worden aan je stigma is afmattend. Het kan zelfs leiden tot de vraag of God wel bestaat.

Tijdens de afgelopen campagne voor de presidentsverkiezingen maakte een kandidaat spottende gebaren over de rechtelozen, terwijl het publiek lachte en hem toejuichte. Wat is erger, degene die gebaren maakt of degene die het toejuicht? Deze reacties aangaande onze bevolkingsgroepen zonder privileges kunnen hen alleen maar verder stigmatiseren. Ik wijs hierop, niet om te beweren dat ik beter ben, maar om aan te geven wij allemaal op enig moment waarschijnlijk een aanstichter van uitjouwen zijn geweest en/of het hebben aangemoedigd. We maken anderen belachelijk omdat we bang zijn en onszelf willen beschermen. Tijdens zijn wilde, jonge jaren deed Franciscus waarschijnlijk mee aan dit soort gedrag. We weten dat Franciscus in zijn jeugd een afkeer had van melaatsen. Na zijn bekering werd Franciscus echter een fervent voorvechter van anderen die anders waren. Franciscus beschouwde het als zijn verantwoordelijkheid om de zwakken te versterken. We kunnen alleen maar hopen dat iedereen ooit een bekering als die van Franciscus zal meemaken en respectvol degene die minder geluk heeft in het leven kan aanvaarden, om te worden wat Ilia Delio noemt: “compassie die leeft in de geest van Franciscus.”[25]

To-dolijst

Ieder van ons heeft in verschillende omstandigheden, thuis, op het werk of in de gemeenschap, wel ontmoetingen gehad met iemand die psychische moeilijkheden heeft. Wat kunnen wij doen? Allereest moeten we iedereen benaderen met waardigheid en respect. Voor mij behelst dat een stijl van communicatie die uitgaat van niet oordelen, bedachtzaam luisteren en niet proberen de ander te veranderen.

In een recente aflevering van PBS Newshour leerden verschillende consumenten binnen de geestelijke gezondheidszorg aan anderen hoe ze graag behandeld wilden worden. Ze hadden het erover dat ze oogcontact wilden hebben in een gesprek. Ze noemden ook het belang van lichaamstaal dat betrokkenheid en aanvaarding uitstraalt. Een van de geïnterviewden vertelde het verhaal van hoe sommige mensen geld naar hem gooiden en zo hun afkeer lieten blijken en hun behoefte om zo gauw mogelijk bij hem weg te zijn. Degenen die uitdagingen ervaren op het gebied van de geestelijke gezondheid hebben nood aan normale vormen van nabijheid, warmte en begrip, en verwachten die ook.

In onze gevangenissen heeft 64% van de bewoners een of andere psychische aandoening.[26] Vroegtijdige, preventieve behandeling zou het aantal gevangenen significant kunnen verkleinen. Het is noodzakelijk om gelijkwaardigheid te verkrijgen met gezondheidsdiensten die het gedrag betreffen en andere medische aandoeningen. Als dat er niet is, leiden de hoge kosten tot aarzeling om behandeling te zoeken.

Wij hebben allemaal wel eens “slechte dagen” gehad. We voelen ons misschien gesteund als iemand vraagt: “Heb je een slechte dag?” Dit is niet de vraag die aan mensen met psychische aandoeningen gesteld wordt. In plaats daarvan krijgen zij de vraag: “Heb je je medicijnen al ingenomen?” Vanzelfsprekend kunnen medicijnen een noodzakelijke behandeling vormen voor sommige mensen en deze moeten niet verwaarloosd worden. Maar medicijnen hebben ook bijwerkingen, waarvan we op de hoogte zouden moeten zijn en die sympathie bij ons zouden moeten oproepen. Het gebruik van psychotrope medicijnen is een delicate maar noodzakelijke evenwichtsoefening van chemische reacties en responsen. We zouden altijd meelevend moeten zijn ten aanzien van de moeilijkheden van aanpassing en soms de sleur van bijwerkingen en het incidenteel vergeten, waarmee mensen die al jarenlang geleden hebben, gekweld worden. Psychisch zieke mensen verdienen onze empathie en ons respect.

De meesten van ons, zo niet allen, hebben wel ervaring met een passant die een aalmoes vraagt. Veiligheid is natuurlijk een aandachtspunt. Het vermijden van het faciliteren van het gebruik van alcohol en andere drugs is ook een aandachtspunt. Wat zijn dan mogelijkheden? Zaken als een zachtaardig woord, een vriendelijke glimlach, de persoon in de ogen kijken, zijn altijd welkom. Iemand vertelde mij dat als hij genoeg tijd heeft, hij degene die een aalmoes vraagt uitnodigt voor een kop koffie of iets te eten. Hij merkte op hoeveel hij leert van het gesprek dat zich dan ontvouwt. Hij zei dat als je één passant ontmoet, je één passant ontmoet, want ze zijn allemaal verschillend.

Toen Paus Franciscus een vraag kreeg over passanten die op straat bedelen, zei hij dat je niet moet oordelen of analyseren, maar toch iets aan hen geven.[27] Op de vraag of hij bezorgd was dat diegene het geld misschien zou gebruiken voor alcohol, zei Franciscus dat dit misschien zijn enige vreugde in het leven was en moeten we hem die mogelijkheid ontzeggen?

De heilige Franciscus weigerde een bedelaar nooit iets. Hij leefde letterlijk de cliché zoals we die in het Engels kennen, dat je “het hemd van je lijf weggeeft.” Op een keer rende hij een dief achterna die van de broeders gestolen had om hem meer te geven, want, zo zei Franciscus tot zijn broeders, “hij [de dief] heeft het harder nodig dan wij.”[28]

Was het maar zo dat wij allen zouden zijn zoals de paus en de heilige Franciscus en voortdurend Christus konden zien in anderen, vooral in onze ontmoetingen met mensen met psychische problemen. Desondanks zouden we kunnen proberen om een menslievende benadering te kiezen. Daarmee bedoel ik dat wij, zoals Atticus Finch zei in To Kill a Mockingbird, “ons in de schoenen van die andere persoon plaatsen.” Deze benadering zou ons ertoe kunnen brengen anderen te behandelen zoals wij zelf behandeld zouden willen worden. Misschien merken we zelfs dat de ander onze houding beantwoordt.

Conclusie

Toen Franciscus naar La Verna ging, onderging hij een mystieke ervaring die wij de Stigmata noemen. Dat is ver verwijderd van de periode van stigmatisering die de vroege jaren van zijn bekering vormden. Stigma en stigmata, het scheelt maar twee letters. Zoals exclusie, uitsluiting, begint en eindigt met dezelfde letters als exaltatie, verheffing, zo beginnen en eindigen wij allen ons leven in dezelfde naaktheid. Tussen die naaktheid in hebben wij anderen nodig. Toen Franciscus met de stigmata zijn verheven status bereikte, werd zijn nood aan anderen meer uitgesproken omdat hij voor zijn basisbehoeften aangewezen was op de hulp van zijn medebroeders. Degenen die het psychisch moeilijk hebben zijn aangewezen op onze steun, willen zij hun mogelijkheden ten volle kunnen ontplooien.

Thomas Merton omschrijft Franciscus als “mysterieus en contemplatief.” Hij zei ook dat “wij onszelf in God leren kennen wanneer wij de vrijheid hebben om onomwonden onszelf te zijn. Wij zoeken het zelf dat God aan het scheppen is, het zelf dat uit God is en van God is.”[29]

Velen binnen de geestelijke gezondheidszorg zijn contemplatief, terwijl zij eenzaam met God wandelen. Zich soms niet bewust van de nuances van het leven en soms worstelend met de moderne complexiteiten en haastigheid van het leven, denken zij na over de eenvoudige zin van het leven zoals Franciscus dat deed. Kunnen wij dit contemplatieve gedrag als model nemen om innerlijke vrede en geestelijke gezondheid te bereiken?

Het vreemde gedrag en de verontrustende rituelen van Franciscus bieden mij veel inspiratie. In het tonen van enkele van zijn menselijke gebreken, verhoogt Franciscus eerder zijn aanzien dan dat het eraan afdoet. Net zoals Bonaventura spreekt over hoe Jezus eerst afdaalde voordat hij opsteeg,[30] moet Franciscus een mens zijn met gebreken voordat hij kan opstijgen en heilig kan zijn met christelijke grootsheid. Het toont ons allen, en in het bijzonder de mensen met psychische moeilijkheden en andere buitengeslotenen, dat wij kunnen streven naar grotere dingen. Franciscus is een echte vredestichter en door verontrustende gedragingen in zijn leven te herkennen, kunnen we ertoe komen onszelf te vergeven en leren hoe we innerlijke vrede kunnen bereiken. Met Franciscus kunnen wij schaamte en verlegenheid wegnemen. Samen met Franciscus gelovend, in plaats van te verzinken in twijfel en wanhoop, kunnen wij de hoop binnenin ons omarmen. We weet ontdekken we nog dat er anderen zoals Franciscus in ons midden zijn.

 

Ed Curran is een gepensioneerd sociaal werker op het vlak van de geestelijke gezondheid. Hij behaalde een bachelorsdiploma aan LaSalle University, Philadelphia, en een master in sociaal werk aan West Virginia University.